De Stoïcijnse dirigent
een eeuwenoude filosofie integreren in het werk van de dirigent
Ik ben geïnteresseerd in het idee van de Stoïcijnse dirigent. Vooral naar aanleiding van aantal podcasts die ik gemaakt heb en in het bijzonder de podcast met Kevin Houben ben ik verder gaan lezen. Via het lezen van diverse boeken en artikelen kwam ik weer terug bij een van mijn oude interesses: de Stoïcijnse filosofie. In mijn studie muziekwetenschap kwam ik in aanraking met vele vormen van filosofie, waarvan veel heel abstract, structuralistisch of systemisch. Maar deze filosofie gaat over het leven, over emoties en hoe je daarmee om kunt gaan. Grappig genoeg lijkt het ook vooruit te lopen op de psychologie en met name de Cognitieve gedragstherapie. Het heeft mij in ieder geval al enorm geholpen om met een aantal dingen bezig te zijn. Nee, ik ben nog steeds een emotioneel mens en snel in paniek, maar het is een werk in uitvoering!
De dirigent
De rol van een dirigent is zowel intens als complex. Het vereist een combinatie van muzikaal vakmanschap, leiderschap en emotionele intelligentie. In dit licht kan de Stoïcijnse filosofie, met zijn nadruk op innerlijke rust, zelfbeheersing en rationeel denken, een waardevolle leidraad bieden voor dirigenten. In dit artikel onderzoek ik hoe de vier kerndeugden van het stoïcisme kunnen worden toegepast in de dagelijkse praktijk van het dirigeren.
Wat is Stoïcijnse filosofie?
De Stoïcijnse filosofie (genoemd naar de zuilen – Stoa – bij de Agora van Athene), ontstaan in het oude Griekenland (waarschijnlijk door Zeno van Citium) en verder ontwikkeld in Rome, richt zich op het cultiveren van deugdzaamheid en het bereiken van een staat van innerlijke kalmte door rationeel denken en zelfbeheersing. Belangrijke figuren zoals Epictetus, Seneca en Marcus Aurelius hebben de kernideeën van het stoïcisme vormgegeven. De vier kardinale deugden van de Stoïcijnse filosofie zijn: Wijsheid, Moed, Rechtvaardigheid en Matigheid.
Wijsheid (Sophia)
Wijsheid, of praktische wijsheid (phronesis), is het vermogen om juiste oordelen te vellen op basis van ervaring, kennis en morele integriteit. Voor een dirigent betekent dit het nemen van beslissingen die zowel het orkest als het publiek ten goede komen.
Praktisch voorbeeld: Bij het kiezen van een programma voor een concertseizoen kan een dirigent ervoor kiezen om een balans te vinden tussen bekende werken en nieuwe, uitdagende composities. Dit vereist inzicht in zowel het vermogen van het orkest als de smaak van het publiek, evenals een ethisch besef van het belang van artistieke groei. Een wijze dirigent zal deze keuzes maken met een diep begrip van de muzikale en sociale context.
Moed (Andreia)
Moed in de Stoïcijnse filosofie gaat over het onder ogen zien van angst en onzekerheid met vastberadenheid en kracht. Voor een Stoïcijnse dirigent kan dit betekenen dat hij nieuwe en onbekende muziekstukken durft te introduceren of moeilijke beslissingen neemt tijdens repetities en uitvoeringen.
Praktisch voorbeeld: Een dirigent kan besluiten een modern, minder bekend werk uit te voeren dat technische uitdagingen biedt voor het orkest. Dit kan aanvankelijk weerstand oproepen bij de musici en het publiek. Echter, door vast te houden aan zijn artistieke visie en het orkest met zelfvertrouwen door de uitdagingen te leiden, toont de dirigent moed.
Rechtvaardigheid (Dikaiosyne)
Rechtvaardigheid draait om eerlijkheid, gelijkheid en het behandelen van anderen met respect. Een rechtvaardige dirigent zorgt ervoor dat alle leden van het orkest zich gewaardeerd en eerlijk behandeld voelen.
Praktisch voorbeeld: Tijdens repetities kan een dirigent ervoor zorgen dat alle secties van het orkest evenveel aandacht krijgen en dat solisten niet altijd dezelfde personen zijn. Door kansen gelijkmatig te verdelen en naar de behoeften en zorgen van alle orkestleden te luisteren, creëert een dirigent een rechtvaardige en harmonieuze werkomgeving.
Matigheid (Sôphrosynê)
Matigheid of zelfbeheersing houdt in dat men zijn emoties en verlangens in balans houdt en zich niet laat meeslepen door externe omstandigheden. Voor een Stoïcijnse dirigent betekent dit kalm blijven onder druk en het vermogen om emoties te reguleren, zelfs tijdens intense repetities of uitvoeringen.
Praktisch voorbeeld: Bij het voorbereiden van een belangrijk optreden kunnen onverwachte obstakels opduiken, zoals een zieke solist of technische problemen. Een stoïcijnse dirigent zal deze uitdagingen benaderen met kalmte en een oplossingsgerichte mindset, zonder zich te laten meeslepen door paniek of frustratie. Door matigheid te tonen, kan hij zijn orkest effectief door stressvolle situaties leiden.
Conclusie: de Stoïcijnse dirigent
De Stoïcijnse filosofie biedt een waardevol raamwerk voor dirigenten die streven naar een harmonieuze en effectieve uitvoering van hun werk. Door wijsheid, moed, rechtvaardigheid en matigheid in hun dagelijks leven en werk te integreren, kunnen dirigenten niet alleen hun eigen prestaties verbeteren, maar ook een positieve en stabiele invloed uitoefenen op hun orkest. In de complexe wereld van muziekuitvoering kan het stoïcisme dienen als een kompas voor innerlijke rust en professioneel succes. Een laatste kanttekening is op zijn plaats, de Stoïcijnse dirigent is geen ideaal, maar blijft altijd een werk in uitvoering, precies zoals de filosofie zelf het ook voorschrijft. In een volgend blog probeer ik meer in te gaan op de verschillende deugden en hoe je deze kunt gebruiken.
Meer leren over Stoïcijnse filosofie
Een mooie bron van hedendaags Stoïcisme is de Daily Stoic
Lees van de originele bronnen:
Naast de boeken van Epictetus, Seneca en Marcus Aurelius zijn er een aantal zeer toegankelijke boeken waar je veel aan kunt hebben, de volgende lijst kan ik aanbevelen:
